از کجا بفهمیم که تعبد دینی ما مانند تعبد خوارج نیست؟

در مسیر دین داری اسلامی، مساله فهم و درک مساله ای بسیار مهم است. و کسی که درک او ضعیف است، طبیعتا ارزش اعمال عبادی او نیز کم است.

سلیمان دیلمى گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم فلانى در عبادت و دیانت و فضیلت چنین و چنانست فرمود: عقلش چگونه است؟ گفتم نمیدانم، فرمود، پاداش باندازه عقل است.[۱]

بنابراین همیشه باید به دنبال تقویت فهم و ارتقاء بصیرت باشیم. و از توانی که خدای متعال برای فهمیدن و اندیشیدن در ما قرار داده، استفاده کنیم.

البته یکی از موانع فهم و درک، شهوات و تمایلات انسان است که حب و بغض چشمان انسان را می بندد و  مسائل را برای انسان وارونه می کند، به همین جهت تقوا خود عاملی در جهت فهم بهتر است که قرآن می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً[انفال/۲۹] اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، اگر از خدا بترسید شما را بصیرت شناخت حق از باطل دهد.

بنابراین در مسیر دین داری، شناخت و عمل باید در کنار یکدیگر قرار گیرند و به مانند دو بال انسان را در آسمان تعالی پرواز دهند. و کسی که به یک بال اکتفا می کند، طبیعی است که در پرواز ناتوان است.

از سویی نیز باید در نظر بگیریم که خوارج، به دلیل نفهمیدن نابود نشدند! بلکه به دلیل لجاجت نابود شدند. چون امیر المومنین (ع) قبل از جنگ با آنها، برایشان سخنان بسیاری مطرح کرد. به گونه ای که اگر کسی مشکل فهم داشت، با این سخنان مشکلش برطرف می شد و خود این عامل در توبه بسیاری از خوارج موثر بود تا جایی که حدود دو سوم آنها قبل از جنگ توبه کرده و باز گشتند. و کسانی که توبه نکردند، به نوعی لجاجت دچار شده بودند و به حقی که در جلوی چشمشان بود، پشت کردند.

در واقع خدای متعال مسیر فهم را برای هر انسانی هموار نموده و کافیست که خود شخص به حق پشت نکند و پنجه در روی آن نکشد! و خوارج (اعم از آنان که توبه کردند یا نکردند) یک جا در روی حق پنجه کشیده بودند و خود را از اطاعت امام معصوم مستغنی دانسته بودند! و کسانی که لجاجت کمتر داشتند از گمراهی کمتری برخوردار شدند و با سخنان معصوم بازگشتند.

علیرغم این مساله، گمراهی اشخاص نادان با گمراهی اشخاصی که علیرغم درایت کامل به حق پشت می کنند، متفاوت است. برای همین حضرت امیر المومنین (ع) می فرمایند: بعد از من با خوارج نبرد نكنید، زیرا كسى كه در جستجوى حق بوده و خطا كرد مانند كسى نیست كه طالب باطل بوده و آن را یافته است.[۲]

بنابراین می توان در پاسخ کلی گفت:

اولا باید به دنبال افزایش بصیرت و فهم باشیم.
ثانیا برای جلوگیری از خطا و اشتباه باید چشم به رهبر بدوزیم.
ثالثا کسی که در مقابل حق لجاجت نکند؛ نابود نمی شود.

[۱]. الكافی، ج‏۱، ص: ۱۲.
[۲]. خطبه ۶۱ نهج البلاغه.