پرسش: در کلام‌ معصومین پیرامون انواع عبادت کنندگان آمده که عده‌ای از ترس جهنم عبادت می‌کنند. آیا این ترس با خوف از مقام پروردگار که در قرآن کریم به عنوان یک ویژگی خوب و مثبت یاد شده، متفاوت است؟

پاسخ:
خدای متعال در آیه ۴۰ سوره نازعات می‌فرماید: «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی: اما کسی که از مقام پروردگارش بترسد و نفس را از هوا و هوس باز دارد. در این که منظور از "مقام" چیست؟ مفسرین تفسیرهای متعددی ذکر کرده اند:
۱. «مواقف قیامت»: انسان در این مقامات در پیشگاه خداوند برای حساب متوقف می‌شود. بنابراین تفسیر«مَقامَ رَبِّهِ» به معنی «مَقامُهُ عِنْدَ رَبِّه» یعنی ایستادن انسان در پیشگاه خدا.
۲. «علم خداوند و مقام مراقبت او» نسبت به همه انسان‌ها: همانطور که در آیه ۳۳ سوره رعد آمده است: «أَفَمَنْ هُوَ قائِمٌ عَلی کُلِّ نَفْس بِما کَسَبَتْ»؛ آیا کسی که بالای سر همه ایستاده و مراقب اعمال همگان است همچون کسی است که این وصف را ندارد. شاهد دیگری برای این تفسیر، حدیثی است که از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود:کسی که می‌داند خدا او را می‌بیند و آنچه را می‌گوید، می‌شنود و از آنچه از خیر و شر انجام می‌دهد آگاه است و این توجه او را از اعمال قبیح باز می‌دارد، او کسی است که از مقام پروردگارش خائف است و خود را از هوای نفس باز داشته». (۱)
۳. «عدالت خداوند: چرا که ذات مقدس او مایه خوف نیست، خوف از عدالت او می‌باشد و در حقیقت این خوف از مقایسه اعمال خود با عدل او حاصل می‌شود، همان گونه که مجرمان از دیدن یک قاضی عادل بر خود می‌لرزند و از شنیدن نام محکمه و دادگاه وحشت می‌کنند، در حالی که شخص بی گناه نه از آن ترسی دارد و نه از این حشتی!

در خوف از مقام خدا هر سه مرتبه عبادت لحاظ شده است:
هم عبادت میتواند به خاطر شوق به بهشت یا ترس از جهنم باشد: لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ. یعنی فرد می‌تواند از مقام الهی ترس داشته باشد به این معنا که خدا صاحب مقام ثواب و عقاب است و برای همین از او بترسد مانند فردی که در مقابل پلیس از چراغ قرمز رد نمی‌‌شود.
و هم این فرد می‌تواند در مقام بالاتر به خاطر آن مهابت و عظمت و خدایی خدا از مقام او خوف داشته باشد نه این که خدا او را عذاب می‌کند بلکه به خاطر این که خدا خداست و در محضر همچین عظمتی گناه کردن بد است. این نوع عبادت و ترک معصیت و خوف از مقام الهی همان عبادت احراری است که امام علی(ع) بیان فرمودند.
بنابراین در هر سه مقام می‌تواند این خوف از مقام الهی معنا یابد.


پی نوشت:
۱. تفسیر نور الثقلین، جلد ۵، صفحه ۱۹۷؛ الکافی، جلد ۲، صفحه ۷۰