چگونه فرزندانمان را برای نماز صبح بیدار كنیم؟

چرا كودكان و نوجوانان برای ادای فریضه نماز صبح بر نمی خیزند یا به سختی و با غرولند و پرخاشگری برمی خیزند؟ كم نیستند كودكان و نوجوانانی كه نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را با وجود تعداد بیشتر ركعتها می خوانند، اما از خواندن نماز صبح اكراه دارند. حقیقت این است كه خواب صبحگاهی شیرین و دلچسب است.
و به قول صائب:
آدمی پیر چو شد حرص جوان میگردد؛ خواب در وقت سحرگاه گران میگردد.

اما تنها دلیل برنخاستن برای نماز همین موضوع نیست. بسیار اتفاق افتاده است كه برای برنامه ای دلچسب و مورد علاقه، فرزندان توصیه می كنند صبح زود ما را بیدار كنید یا خود تمهیداتی برای بیدار شدن می اندیشند.

پس باید دید علل و عوامل سهل انگاری یا بی رغبتی نسبت به نماز صبح چیست؟
چرا گاهی فرزندانمان نماز نمی خوانند؟

پیش از پرداختن به این پرسش كه چگونه فرزندانمان را به برپایی نماز صبح دعوت كنیم، باید بپرسیم چرا، گاه فرزندان نماز نمی خوانند؟

علل و عواملی چند در این بازدارندگی یا سهل انگاری و بی رغبتی مؤثرند:

۱- عوامل و علل اعتقادی
وقتی كودك و نوجوان فاقد باور عمیق و ریشه دار نسبت به خدا و معاد باشد نه پشتوانه ای از عشق دارد تا او را برانگیزد و نه انگیزه اش چون خوف و هراس از بازخواست اخروی تا او را به ادای تكلیف دینی وادارد. كسی كه صبحگاهان با وجود همه جاذبههای خواب، بستر را رها میكند و به نماز میایستد یا از سر عشق و شیفتگی و معرفت به پروردگار است یا حداقل ترس از مجازات و آن كه روشنی یقین در دل ندارد شوق برپایی نماز نخواهد داشت.

۲- نمادها و نمودهای نامطلوب دینداران
كودكان و نوجوانان كنجكاوانه و دقیق زندگی ما را میكاوند، اگر ما به نمازشان بخوانیم و آنها ما را به عنوان نمازگزار در ارتكاب گناه و ناشایسته بی پروا ببینند میان «نماز» و «رفتار» به جستجوی رابطه میپردازند و احیاناً چنین داوری و نتیجه گیری می كنند كه نمازگزاران چنین اند. همین كافی است كه نماز را متهم و از آن گریز و پرهیز كنند.

۳- رفتارهای گناه آلود و ناروا
اگر نماز از فحشا و منكر باز میدارد، فحشا و منكر نیز میتواند بازدارنده از نماز باشد! وقتی فضای زندگی ما از دروغ، فریب، حرام خواری، غیبت و حرمت شكنی تباه و سیاه شود، بازتاب آن نه تنها در نماز ما كه در نماز و كنشهای دینی فرزندانمان محسوس و مشهود است. نه خود گناه كنیم و نه فضایی لغزاننده را برای فرزندانمان فراهم كنیم. رهاورد چنین فضای مهذبی اقبال فرزندان به نماز خواهد بود.

۴- جزر و مدها و زیر و بم های درونی
روح انسان همواره دستخوش دگرگونی های دائمی است و عناصر و عوامل گوناگونی در جان انسان آشوب میآفرینند. پس هنگام نشاط بهترین فرصت برای دعوت به عبادت، حتی عبور ازمرز «فرایض» به نوافل است و در هنگام بی نشاطی یا ادبار توقف در قلمرو فرایض. از همین رو، شناخت این جزر و مدها و ایجاد ارتباط سنجیده در آن موقعیت، در رفتارها، موضع گیریها و نگرشهای آینده فرد بسیار مؤثر است.

۵- انتظار و تلقی ناروا از نماز
وقتی جایگاه نماز درست تحلیل و تبیین نشود ممكن است بعد از مدتی نماز كنار گذاشته شود یا منظم برپا نشود كه این نیز به حذف نماز می انجامد.
گاه از نوجوان می پرسیم چرا نماز نمی خوانی؟ و پاسخ می شنویم كه هر چه ازخدا خواستم كه به فلان خواسته و آرزویم برسم، نشد پس دیگر نماز نمی خوانم، بنابراین استفاده ابزاری از نماز و القای خانوادهها كه اگر نماز بخوانی، در امتحان قبول میشوی، نماز را در حد مشكل گشای مسائل عادی زندگی حتی گاه خواسته های نامعقول پایین میآورد و این آفت و آسیب بزرگ برای نماز خواندن است.
كودك و نوجوان با اشتیاق به مسجد میرود ممكن است فضای مسجد ذوق و شوق و طبع حساس او را بر نمی انگیزد و خاطره تلخ، چاشنی آمدن میشود. این رویداد كه گاه تا همیشه بر روح و نگرش انسان سایه میاندازد، گریزگاه وی می شود و جدایی وی را بر میانگیزد به همین دلیل باید تجربه های نخستین كودكان از مسجد با شیرینی و لطافت همراه باشد و از تحقیر، تمسخر، توهین و هر حركتی یا حادثه ای كه تند و تلخ و شكننده باشد پرهیز شود.

۷- تأثیر منفی دوستان و گروه همسالان
كودك و نوجوان چشم به دهان دوستان می دوزند و رفتارهای «جمعی دوستان» آنان را بشدت و به همسانی رفتار می كشاند. آنها میخواهند صرفاً به كارهایی بپردازند كه «همه» آن را انجام می دهند. بی تردید شما نیز میتوانید به یاد بیاورید كه زمانی چنین بوده اید. پس هیچ گاه قدرت گروه همسالان را دست كم نگیرید. آسان نیست كه متفاوت عمل كنیم و یا اینكه در مقابل اكثریت باشیم. مراقبت در طیف دوستان، مداخله سنجیده و هشیارانه در انتخاب دوستان و حتی تأثیر در حلقه آنان، نوعی مصونیت بخشی معنوی خواهد آفرید كه نمازگزاری فرزندان را تضمین می كند. خانواده هایی كه فرزندان رها شده دارند و مراقبت و دقت در معاشرت ها و روابط فرزندان ندارند دچار مشكلات حاد رفتاری و ریزش های معنوی فرزندان خواهند شد.

۸- انباشت پرسش ها و تردیدها
كودك و نوجوان پرسشگر و كنجكاوند. بر اساس حق پرسشگری و كنجكاوی، كودك و نوجوان از نماز هم می پرسند، چرا نماز؟ چرا این گونه؟ چرا هر وقت دلم خواست نخوانم؟ چرا به هر سمت نخوانم؟ چرا هر مقدار دوست داشتم و كشش داشتم نخوانم؟ اصلاً چرا بخوانم؟ و چرا... اگر این پرسشها، پاسخ دقیق و مجاب كننده نیابند یا پرسشگر به دلیل سؤال، تحقیر و تمسخر و متهم شود و یا پاسخها انحرافی باشد، موریانه تردید، شك، تزلزل و در نهایت پرهیز و ستیز وجود وی را پر خواهد كرد. بنابراین ایجاد موقعیت و فرصتهایی برای سؤال، در فضایی سرشار از عاطفه ها و محبت، می تواند تشویش ها و تردیدها را بزداید.

۹- خستگی و سستی
نماز باید با نشاط و سرزندگی برپا شود. در سستی و رخوت، در بی حالی و بی رغبتی حتی اگر نماز برپا شود چندان مناسب نیست. در هنگام خستگی و رخوت اصرار در برپایی نماز نكنیم. حتی توصیه كنیم هم اكنون نخوان، خسته ای. به استراحت نیاز داری، خودم برای نماز بیدارت میكنم. این جملات ملاطفت آمیز و آرام به جای نمازی شتاب زده، نمازی با آرامش را رقم میزند.

۱۰- تأخیر در برپایی نماز
گاه به هر دلیل، نماز به تأخیر می افتد. جاذبه های فراوان در زندگی كودك و نوجوان، مشغولیتهای آنی، قرار گرفتن در موقعیت لذت بخش بویژه بازی با دوستان موجب میشود نماز به بعد موكول شود! اول وقت خواندن نماز باید به فرهنگ تبدیل شود.
وقتی ما بزرگترها و مربیان و متولیان تربیت به نوعی تقید در نماز اول برسیم و فضای مناسب را نیز فراهم كنیم از چنین ضایعه ای جلوگیری خواهیم كرد. باید دقت شود نماز اول وقت طولانی یا همراه با چاشنی های وقت گیر نباشد.

۱۱- بی اعتنایی خانواده به نماز
مشاهده و تقلید رفتارهای والدین در دوران كودكی، بارزترین رفتار كودك در خانه است. كودكان و نوجوانان گاه دچار تعرضها و ناهمخوانی های خانه و مدرسه هستند، در مدرسه نماز جماعت هست، اما در خانه از این فضیلتها و ارزشها نیست. خانواده هایی كه به نماز بی اعتنا باشند هرگز نمی توانند انتظار داشته باشند كه فرزندانشان به نماز پایبند و متعهد باشند.

۱۲- صبح را با خبرهای هیجان آمیز و شیرین همراه كنید
در خانواده های ما بسیاری اوقات، شب لبریز از خبر و خاطره است اكثر تلفن زدنها، شوخیها، میهمانیها و گفتگوهای در شب اتفاق میافتد، اگر صبح با برخی خبرهای هیجان آمیز و شیرین همراه باشد باز كردن یك هدیه به صبح موكول شود و... انگیزه هایی برای بیداری كودك و نوجوان فراهم می شود.

۱۳- شبها زودتر بخوابید
زندگی مدرن امروز، چند شغلی و دیر به منزل رسیدن پدر و مادر و دیگر اعضای خانواده، میهمانیهای شبانه، تماشای برنامه های تلویزیونی و دیگر سرگرمی های شبانه در برنامه خواب فرزندان نیز اثر می گذارد. در خانوادههای امروزی گاه صدای قاشق و چنگال ها در نیمه شب شنیده میشود، معلوم است كه این خانواده ها چه وقت می خوابند و صبح با چه وضعیتی بیدار می شوند.
فرزندان به تبع این نوع زندگی، حتی صبح برای مدرسه رفتن هم مشكل دارند. به دلیل كم خوابی، خستگی و شرایط پشت سرگذاشته شبانه، از خوردن صبحانه نیز می پرهیزند. در حالی كه در شب بر سبك خوردن، اوایل شب خوردن و خواب به موقع توصیه شده است.
پس اگر برنامه زمانی خواب معین شود و خانواده به نظم و انضباط در این باره برسد به حل یكی از عناصر تأثیرگذار در دیر برخاستن و ادا نكردن فریضه صبح رسیده است.
چنانچه به وقت خواب قصه های دلنشین برای كودكمان بگوییم و در آخرین لحظه ها یادآور شویم كه منتظرم صبح فرشته ها در اتاقت نماز قشنگت را گوش بدهند یا ان شاءا... صبح صدایت میزنم تا با خدای مهربان گفت و گو كنی، مطمئن باشیم صبح برای بیدار كردن كمتر با مشكل مواجه می شویم.