نقش زنان مسلمان درجنگهای صدر اسلام

مقدمه:

عصر نبوی، كاملترین دورة تاریخ بشری در ظهور و بروز الگوهای رفتاری است. حضور مبارك پیامبر اكرم (ص) كه مثال عینی انسان كامل است اسوه و الگویی است كه قرآن آن را اسوه حسنه معرفی می­نماید.(۱) در طی ۲۳ سال تاریخ پرفراز و نشیب صدر اسلام، زنان و مردان بزرگی تربیت یافتند كه هر یك در نوع خود بی نظیر بوده اند. حوادث و اتفاقاتی رخ داده است كه شیوة رویارویی با آنها درس بزرگی برای امّت پیامبر در عصرهای دیگر اس تاز جمله موضوعاتی كه طرح و تبیین آن موجب الگو برداری صحیح خواهد بود و ما را در مسیر صواب هدایت خواهد كرد؛ نقش زنان در عصر نبوی است. نقشی كه بدون افراط و تفریط، شعارزدگی، سطحی نگری و استفاده ابزاری شكل گرفت و موجب تربیّت زنانی بزرگ و نامدار شد. در این راستا توجّه به نقش زنان در نظام دفاعی حكومت نبوی نشانگر عمق توجّه پیامبر(ص) به توانمندی های زنان و فـراهم ساختن بستر مناسب و طبیعی جهت شكوفایی توانایی های زنان است.

زن صدر اسلام، با حفظ حدودی که خداوند برای او قرار داده بود، در صحنه های مختلف اجتماعی، سیاسی و نظامی حضوری فعال داشته و به عنوان عنصری کارآمد و مفید، در دفاع از اسلام و حکومت اسلامی نقش های مهمی را ایفا می کرد. حضور زنانی مانند نُسَیبه، جراحه و ام عطیه که در بسیاری از غزوات و جنگ های پیامبر (ع) حضور داشتند و عهده دار مسئوولیت امداد بودند، راه را برای زنان امت اسلامی باز کرده که در صورت نیاز، می توانند با حضور مستقیم به عنوان پرستار و همچنین شرکت غیر مستقیم، مانند تشویق مردان برای رفتن به جبهه، فرستادن امکانات و کمک برای زرمندگان اسلام اقدام کنند.

تحول و انقلاب عظیمی كه دین اسلام در مردم آن زمان بوجود آورد،تنها مردان را در برنگرفت، بلكه از زنان نیز انسانهای فداكار و ایثارگر و با شهامتی ساخت كه نقش بسزایی در پیروزی مسلمانان داشتند.

با توجه به اینكه قوانین اسلام متناسب با ساختار وجودی مردان و زنان است، در شرایط مختلف جنگ،وظایف متفاوتی برای آنان تعیین نموده است. بیان نقش زنان در جنگهای صدر اسلام در زمان پیامبر (ص) می تواند راه گشای امت در شرکت هر چه بیشتر آنان در نبرد با استکبار جهانی باشد.

نكته ی قابل توجّه این است كه با بررسی روایات و متون تاریخی، به این نتیجه می رسیم كه شركت زنان درجنگ، یا به اجازه پیامبراسلام(ص) بود یا حضور زنان مورد تأیید قرار می گرفت،و موردی نمی توان یافت كه پیامبر(ص) زنان را از آمدن به جبهه نهی كند و یا از نیمه راه برگرداند یا آنكه از جبهه دور كند.
مطالعه جنگهایی که در زمان پیامبر گرامی اسلام رخ داده است بیانگر این است که شرکت کننده در این جنگها ،در زمینه های مختلف نقش آفرینی می كردند،و تمام این نقش آفرینی ها مورد تأیید پیامبراسلام(ص) بعنوان مبلّغ و مجری احکام ناب اسلامی نیز بوده است. كه به برخی ازاین موارد اشاره می كنیم:

۱- معالجه مجروحان:

تاریخ جنگهای صدراسلام،بیانگر و شاهد آن است كه مسئولیت معالجه مجروحان جنگی به زنان واگذار می شده است. زنانی مانند نسیبه، جرّاحه و امّ عطیّه،در بسیاری از غزوات و جنگهای پیامبر اسلام(ص) حضورداشتند و عهده دار مسئولیت امداد بودند.

امّ عطیّه می گوید:«من در هفت غزوه به همراه پیامبر(ص) شركت كردم و علاوه بر انبارداری،معالجه مجروحین جنگی را نیز عهده دار بودم».(۲)

در برخی روایات آمده كه رسول خدا(ص) زنان را با خود به جنگ می برد،سماعه از امام باقر(ع) یاامام صادق(ع) نقل می كند كه پیامبر(ص) جهت معالجه مجروحان،زنان را نیز به جنگ فرا می خواند؛ از غنایم چیزی به آنها نمی داد،لكن مبلغی به ایشان عطا می كرد.(۳)

در برخی متون تاریخی آمده است كه هنگام عزیمت به سوی جنگ،برخی از زنان به صورت گروهی یا فردی، خدمت پیامبر(ص)رسیدند و برای كمك به رزمندگان و معالجه مجروحان، تقاضای حضور در جنگ كردند؛پیامبر(ص) اجازه فرمودند.
شركت حضرت فاطمه(س) درجنگ احد،از همه موارد مهمتر است. آنگاه كه آن حضرت به احد آمده بود، پیامبر(ص) مجروح شده بود و خون زخم صورت مباركش بند نمی آمد، حضرت زهرا(س) به معالجه پدرگرامی پراخت.

واقدی دراین باره می گوید:«فاطمه(س) چهره پیامبر(ص) را می شست وعلی(ع) با سپرخود آب می ریخت؛ ولی خون باز نمی ایستاد. حضرت فاطمه(س) قطعه حصیری را سوزانید و خاكستر آن را بر زخم پاشید تا خون بند آمد. نیزنقل شده است كه با پشم سوخته آن را معالجه كرد».(۴)

۲- پرستاری بیماران:

دومین مسئولیتی كه زنان عهده دار آن بودند،وظیفه پرستاری از بیماران جبهه بود. پیامبر(ص)همه نیروهای كارآمد را در جبهه به كار می گرفت و زنانی چون امّ عطیّه، معاذه غفاریه،لیلای غفاریه، و امّ سنان اسلمیه را به جبهه می برد تا علاوه بر مسئولیت معالجه مجروحین، وظیفه پرستاری بیماران را نیز عهده دارباشند.(۵)


۳- تداركات و پشتیبانی جبهه:

در جنگ احد، بسیاری از نیروهای مسلمان فرار كرده بودند و پیامبر(ص) با تنی چند از یاران نزدیك خود، در برابر هجوم دشمن مقاومت می كرد. وضعیت سختی پیش آمده بود كه چهارده تن از زنان مسلمان برای یاری رزمندگان روانه جبهه احد شدند.

واقدی می نویسد:«محمّد بن مسلمه، همراه زنان به جستجوی آب پرداختند. اینان چهارده نفر بودند كه فاطمه (س) دختر پیامبراكرم(ص)نیز با ایشان بود.زنان آب و غذا را برپشت خویش می بردند و به درمان مجروحان می پرداختند و به آنان آب می دادند».(۶)

در متون تاریخی، نام شش تن از زنان مسلمان بعنوان ساقیان رزمندگان به چشم می خورد كه علاوه بر درمان مجروحان عهده دار آبرسانی و سقایت رزمندگان جبهه نیز بوده اند. اینان عبارت بودند از:امّ ایمن، امّ سلیم، امّ كثیر، ربیع دخترمعوذ، حمنه و نسیبه.

عمربن خطاب درباره امّ سلیم می گوید:«وی درجنگ احد مشكهای آب را برای ما حمل می كرد».(۷)

۴- آشپزی:

امّ عطیه گوید:«با رسول خدا(ص) در هفت جنگ شركت كردم و یكی از وظایفم تهیه غذا برای رزمندگان بود».(۸)


۵- تهیه دارو:

امّ ابیه گوید:«یكی از كارهای ما در جنگ خیبر تهیه دارو برای معالجه رزمندگان مجروح بود».(۹)


۶- رسانیدن مهمات به رزمندگان:

امّ ابیه ضمن برشمردن فعالیتهای خود در جنگ خیبر؛ گوید:«ونناول السّهام»: یعنی تیرها را برای رزمندگان فراهم می كردیم.(۱۰)

۷- تعمیر تجهیزات آسیب دیده:

امّ سنان اسلمیه یكی از زنان قهرمانی است كه درجنگ خیبر حضور یافت. هنگامی كه از حركت پیامبر اسلام(ص) بسوی خیبر آگاه شد،نزد آنحضرت آمد و گفت:«ای پیامبرخدا! بسیار مایلم كه در این نبرد در معیّت شما باشم تا مشكهای آسیب دیده را تعمیر و اصلاح كنم...».(۱۱)


۸- انتقال مجروحان و شهدا به پشت جبهه:

ربیعه دختر معوذ بن عقراء، از زنان متعهدی است كه چنین مسئولیتی را عهده دار بود.وی می گوید: «آنگاه كه با رسول خدا(ص)در جنگی شركت می جستیم به رزمندگان خدمت كرده،آنان را سیراب می كردیم و مجروحان را به مدینه انتقال می دادیم».(۱۲)

 
درپایان مناسب است به نام تعدادی از زنان فداكاری كه در جبهه جنگ شركت كرده اند اشاره كنیم:

* امّ عطیّه؛ وی از زنان انصار بود وعلاقه شدیدی به شركت در جنگ وحضور در جبهه ابراز می كرد.وی در هفت غزوه شركت كرد.

* نسیبه دختر كعب، مشهور به امّ عماره؛فداكاری نسیبه، به اندازه ای حساس و ضروری بود كه پیامبر اكرم(ص) به فرزند او عماره فرمود: «امروز-جنگ احد- مقام مادر تو ازمردان جنگی والاتر است».(۱۳)

* امّ ابیه؛

* امّ ایمن

*حنمه دخترجحش؛وی با اینكه دایی و برادر و شوهرش در جنگ احد به شهادت رسیده بودند، خود نیز با كمال رشادت و شهامت همگام با سایر رزمندگان به مداوای مجروحان می پرداخت و به آنان آب می رساند.(۱۴)

* ربیع دختر معوذ
* امّ زیاد
* امیّه دختر قیس
* لیلای غفاریه
* امّ سلیم
* امّ سنان اسلمیه
*معاذه غفاریه
و... .

در طول هشت سال دفاع مقدس ما هم بودند شیرزنانی كه با رشادت و شهامت وصف ناشدنی حضوری مؤثر درجنگ داشتند، و در پیروزی این انقلاب و نظام نقش آفرینی كردند.

مأخذ: كتاب نقش زنان مسلمان درجنگ؛ گروه تاریخ اسلام مركزبررسی وتحقیقات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ چاپ اول بهار۱۳۶۷،ص۱۳-۳.

پی نوشتها:

(۱). «لقد كان لكم فی رسول الله اسوه حسنه لمن كان یرجو الله والیوم الاخر وذكر الله كثیرا»(سوره احزاب،آیه ۲۱).
(۲). طبقات الكبری، ج۸ص۴۴۵؛ الاصابة، ج۴ص۴۷۱.
(۳). فروع كافی، ج۵،ص۴۵، سنن ترمذی، ج۴ص۱۲۶.
(۴). مغازی واقدی، ج۱ص۲۵۰.
(۵). اعلام النساء، ج۵ص۶۱،الاصابة، ج۴ص۴۰۲، ریاحین الشریعة، ج۳ص۴۱۰.
(۶). المغازی، ج۱ص۲۴۹.
(۷). الاستیعاب، درحاشیه الاصابة، ج۴ص۴۶۳.
(۸). الطبقات الكبری، ج۸ص۴۵۵؛ مسنداحمد بن حنبل، ج۴ص۸۴.
(۹). كنزالعمال، ج۴ص۳۴۵.
(۱۰). اسدالغابة، ج۵ص۵۸۴.
(۱۱). اعلام النساء، ج۲ص۲۶۳.
(۱۲). اسدالغابة، ج۵ص۴۵۱؛ اعلام النساء، ج۱ص۴۴۲.
(۱۳). المغازی، ج۱ص۲۷۳.
(۱۴). طبقات الكبری، ج۸ص۲۴۱.