چه کنیم که هنگام نماز بتوانیم حضور قلب داشته باشیم و حواسمان به جایی یا چیز دیگری نباشد؟

يکي از شاگردان آيت الله بهجت مي گويد: «روزي به آقا عرض کردم: چه کنم در نماز حضور بيشتري داشته باشم؟ غالباً در نماز، توجه و حضور قلب ندارم؟» آقا سر را پايين انداخت، آنگاه سر را بلند کرد و فرمود: «روغن چراغ کم است!» من دانستم چه مي گويد؛ يعني معرفت کم است. ايمان قلبي و باطني ضعيف است، وگرنه ممکن نيست با شناخت کافي، قلب حاضر نباشد.[۱]

آيت الله بهجت در سفارش ديگري مي فرمايد:
احساس لذت در نماز و حضور قلب، مقدماتي در خارج از نماز و مقدماتي در خود نماز دارد. آنچه بايد خارج از نماز مورد ملاحظه باشد و به آن عمل شود، اين است که انسان گناه نکند و قلب را سياه و دل را تيره نسازد؛ چون معصيت و نافرماني خداوند، دل را تيره مي کند و نورانيت دل را از بين مي برد.[۲]

و در يک راهکار ديگر فرموده اند که هرگاه بدون اراده، در نماز حواستان پرت شد، در لحظه اي که متوجه شديد، با اراده، مجددا تمرکز کنيد و سعي کنيد با حضور قلب بهتري ادامه دهيد. اگر باز هم همين اتفاق افتاد، همين کار را تکرار کنيد. کم کم دفعات حواسپرتي انسان در نماز کمتر خواهد شد.

براى حضور قلب در نماز و دعا و ا يجاد زمينه هاي لذت بردن از عبادت از راههاى زير استفاده كنيد:

۱- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنويت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و...
در كتابهاى حديث آمده است: شخصى از پيامبر(ص) درخواست كرد كه راهى به او بنماياند تا حضور قلب بيشترى در نماز پيدا كند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراين وضوى شاداب و با آداب خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
۲- گزينش مكان مناسب، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهيز از هر آنچه كه موجب انحراف توجه از خداوند شود.
۳- گزينش وقت مناسب و تا آن جا كه ممكن است اول وقت خواندن نماز.
۴- تا حد امكان در مسجد و با جماعت نماز خواندن و دعا كردن (به ويژه در جماعاتى كه بعد معنوى بيشترى دارد).
۵- نماز را با طمأنينه و دقت در مفاهيم و معانى آن خواندن و دعا را با توجه به عظمت خداوند و كوچكي خود به جا آوردن.
۶- در نماز در حال ايستاده به مهر نگريستن و در ركوع پايين پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
۷- تخليه دل از حب دنيا و امور دنيوى وآن را مالامال از عشق خدا ساختن.

توضيح:
ذهن انسان همواره متوجه چيزى است كه به آن عشق مىورزد؛ اين كه ما در نمازهايمان همواره به فكر مسائل ديگر هستيم، به خاطر تعلق شديد نفس به دنيا و حب آن است. اما آن كه عاشق حق شد، در هر حال و در هر كارى به ياد خدا خواهد بود به طورى كه گويى هميشه در نماز است.

۸- توجه به اين كه مبدأ و منتهاى انسان خداوند است وآنچه در اين بين است براى امتحان آدمى و ابزارى جهت رشد و كمال اوست.
۹- ضبط قوه خيال.
يعني اگر در بين نماز حواستان پرت شد، به محضي که متوجه شديد، دوباره توجه کنيد و سعي کنيد تمرکز داشته باشيد. اگر چندين مرتبه در ايام متوالى چنين كند، كمكم ذهن عادت خواهد كرد.

۱۰- توجه به عظمت و هيبت پروردگار و فقر و فاقه خود. روشن است اگر آدمى بداند با چه بزرگى روبهرو است و خود در مقابل او هيچ بلكه عين احتياج و فقر و فاقه است، با تمام وجود و ذهن و انديشه خاضع خواهد گرديد.
۱۱- قبل از عبادت انسان خود را مستعد و مهيا سازد؛ يعنى، قدرى به خود تلقين كند من در صدد نيايش و نماز هستم و سعى كند افكار متفرق را از ذهنش دور كند.
۱۲- حتى الامكان در بهترين وقت عبادت كند؛ مثلاً، با كسالت - خستگى و خواب آلودگى - وارد نماز نشود. «لاتقربوا الصلوة و انتم كسالى».
۱۳- در حين عبادت مصمّم بر مراقبت باشد و اگر احياناً افكار ديگرى به او هجوم آورد، همين كه متوجه شد، سعى كند خود را از دام آن افكار برهاند.
يكى از اولياى خدا توصيه نمودهاند كه مدتى قبل از شروع نماز حداقل ۱۵ دقيقه به حسابرسى و تخليه درون بپردازيد و به صورت ارادى عوامل پريشانى خاطر را تعديل بخشيد. با گفتن ذكر هاي مستحبي و دعاهاي افتتاح نماز و استغفار خود را براى نماز مهيا سازيد.

همانگونه كه گفته شد حضور قلب در حال نماز و دعا و مناجات با قاضي الحاجات يكباره و به طور ناگهاني حاصل نمي گردد، بلكه نيازمند صبر و حوصله و تأني است و بايد با نفس مانند كودكي نوآموز مدارا كرد و به تدريج و با آهستگي آن را مهار و رام نمود و آن را متوجه نمود. بنابراين بايد از مقدار بسيار كم شروع كرد و به تدريج بر ميزان تمركز و توجه و حضور قلب افزود. مثلا بايد تمركز را از ۵ دقيقه شروع كنيد و قبل از نماز و دعا تصميم جدي بگيريد در اين ۵ دقيقه حتما حواستان جمع باشد و به اطراف توجهي نكند، پس از موفقيت در پنج دقيقه بايد حدود يك ماه بر روي آن كار كنيد و هنگامي كه متوجه شديد بر اين مقدار توجه و حضور تسلط يافته ايد آن را به ده دقيقه افزايش دهيد و همين طور كم كم بر وسعت آن بيفزاييد تا انشاءالله در تمام اوقات نماز و دعايتان حضور قلب و تمركز را داشته باشيد.

مطالعه كتاب هايى همچون «آداب الصلوه» يا «پرواز در ملكوت امام خمينى» و «اسرار الصلوه» مرحوم ميرزا جواد آقا ملكى بسيار نافع است.

پی نوشت:
۱. رضا باقي‌زاده، برگي از دفتر آفتاب، ص ۱۳۲
۲. همان