آیا در قرآن به مسائل اقتصادی توجه شده است؟
اسلام با اقتصاد، دو نوع پیوند دارد: مستقیم و غیر مستقیم.
پیوند مستقیم اسلام با اقتصاد از آن جهت است که مستقیماً یک سلسله مقررات اقتصادى درباره مالکیت، مبادلات، مالیات ها، ارث، نفقه، صدقات، وقف، مجازات هاى مالى و مجازات هایى در زمینه ثروت و... بیان کرده است.
امّا پیوند غیرمستقیم اسلام با اقتصاد از طریق اخلاق است؛ مانند: امانت، عفت، عدالت، احسان، ایثار، منع از دزدى، خیانت، رشوه و...[۱]
اقتصاد که پایه اش ثروت است، در قرآن، «خیر» شمرده شده است:
«إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَیرْا الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ؛[بقره/۱۸۰]
هنگامى كه یكى از شما را مرگ فرا رسد، اگر چیز خوبى [مالى] از خود به جاى گذارده، براى پدر و مادر و نزدیكان، بطور شایسته وصیت كند»
ولى قرآن با ثروت اندوزى به مبارزه برخاسته است. اسلام، اقتصاد را در زندگى، هدف نمى داند؛ بلکه وسیله اى براى قوام زندگى تلقى مى کند.
«أَمْوَالَكُمُ الَّتىِ جَعَلَ اللَّهُ لَكمُْ قِیَامًا؛[نساء/۵]
اموال خود را، كه خداوند وسیله قوام زندگى شما قرار داده»
سیاست کلى اسلام درباره اقتصاد چنین است:
۱. توازن اقتصادى و عدالت: اسلام در عین احترام به «مالکیت خصوصى »، طورى قوانین را تنظیم کرده که ثروت در دست گروهى خاص نباشد؛ لذا با قرار دادن مالیات، زکات، خمس، انفاق ... جامعه را به تعادل اقتصادى سوق مى دهد.[۲]
«ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ كَیْ لا یَكُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْكُمْ؛[حشر/۷]
آنچه را خداوند از اهل این آبادیها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او، و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا (این اموال عظیم) در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد.»
«إِذَا أَنفَقُواْ لَمْ یُسْرِفُواْ وَ لَمْ یَقْترُواْ وَ كَانَ بَینَْ ذَالِكَ قَوَامًا؛[فرقان/۶۷]
هر گاه انفاق كنند، نه اسراف مى نمایند و نه سختگیرى بلكه در میان این دو، حدّ اعتدالى دارند.»
۲. استقلال و خودکفایى اقتصادى: حضرت على(ع) مى فرماید: «احتج الى مَن شئتَ تکن اسیره، استغن عمّن شئت تکن نظیره؛[۳]
بهر كه خواهى نیازمند شو تا در نتیجه اسیر او شوى، و از هر كه خواهى بى نیاز باش تا در نتیجه همانند او باشى، و احسان كن بهر كه خواهى تا امیر او باشى.»
با توجه به این حدیث، اگر ملتى کمکى خواست و ملت دیگر کمک داد، خواه ناخواه، اولى آقاى دومى است؛ اگر بخواهیم با ملّتى در استقلالِ رأى، برابر باشیم، باید از او بى نیاز باشیم. سلامت بنیه اقتصادى و اقتصاد مستقل یکى از شرایط لازم اقتدار ملّى است.
۳ . حداکثر کارایى و برنامه ریزى:
«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتىِ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِىَ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ فىِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا؛(اعراف ۳۲)
بگو: چه كسى زینتهاى الهى را كه براى بندگان خود آفریده، و روزیهاى پاكیزه را حرام كرده است؟!» بگو: «اینها در زندگى دنیا، براى كسانى است كه ایمان آوردهاند (اگر چه دیگران نیز با آنها مشاركت دارند)»
۴ . رشد توسعه اقتصادى در پرتو ارزشهاى اسلامى: آیات زیادى بیان کرده که جامعه سالم در پرتو اقتصاد سالم معنا پیدا مى کند و اقتصاد سالم در پرتو ارزش ها و مقررات اسلامى شکل مى گیرد.[۴]
«وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ؛[مائده/۶۶]
و اگر آنان، تورات و انجیل و آنچه را از سوى پروردگارشان بر آنها نازل شده [قرآن] برپا دارند، از آسمان و زمین، روزى خواهند خورد جمعى از آنها، معتدل و میانهرو هستند، ولى بیشترشان اعمال بدى انجام مى دهند»
برخى از آیات دیگر که به اقتصاد ، اشاره دارد ، عبارتند از:
۱. تجارت و بازرگانى: (بقره، ۲۵۷ / نساء، ۲۹ / توبه، ۲۴ / جمعه، ۹ ـ ۱۱)
۲. کشاورزى: (بقره، ۲۲، ۲۰۵ / انعام، ۹۹ / یوسف، ۴۷ / رعد، ۳ / نحل، ۶۷)
۳. دامدارى: (مائده، ۱ / انعام، ۱۳۶، ۱۴۲ / نحل ۵ ـ ۸)
۴. صنعت: (حدید، ۲۵ / انبیاء، ۸۰ / سبأ، ۱۰ ـ ۱۱ / انفال، ۶۰ / سبأ، ۱۲ ـ ۱۳ / شورى، ۳۲)
۵. درباره کسب ثروت حرام: تعدى به مال یتیم (مائده، ۱۲)، کم فروشى (مطففین ، ۱)، رباخوارى (بقره، ۲۷۵)، قمار (لقمان ،۶)، خوردن مال مردم (توبه، ۳۴)، رشوه خوارى (نساء، ۱۶۱)، دزدى (مائده ، ۳۸) و... .
پی نوشت:
[۱]. مبانى اقتصاد اسلامى، شهید مطهرى، ص ۳۴
[۲]. تفسیر نمونه،ج ۲۳ ، ص ۵۰۷
[۳]. بحار الانوار، علامه مجلسى، ج ۷۲، ص ۱۰۷.
[۴]. خطوط کلى اقتصاد در قرآن و روایات، جعفر خوشنویس، ترجمه محمدى انصارى.
نظرات